Sztuka współczesna jest kobietą

Małomiasteczkowa depresja - zapis stanu psychicznego

Swego czasu pracowałam nad feministyczną ekspozycją, która miała ukazać się w małym polskim mieście, skazana na łaskę i niełaskę jego trzydziestu tysięcy mieszkańców. Mniejsza społeczność jak w soczewce skupia przywary ogółu państwowego. Wiedzieli o tym Eliza Orzeszkowa, Edward Redliński i Henryk Sienkiewicz, przekonałam się i ja - taka lekcja polskiego na żywo. Ostatnie tygodnie realizacji tejże ekspozycji były dla mnie ogromnie absorbujące i przytłaczające. Nad projektem pracowałam razem z inicjatorką i koordynatorką całego przedsięwzięcia oraz przez ostatnie dwa dni z przyjaciółmi, którzy przyjechali z różnych stron Polski, aby nam pomóc. Przyjechali, bo nie było wesoło - panowała atmosfera ciągłego deprecjonowania naszego wkładu intelektualnego, czasowego i finansowego w projekt. Dwie młode dziewczyny nie miały szansy przebicia. Pewne działania kadry galerii zdawały się sabotować projekt, na przykład: nie pozwalanie na przebywanie w budynku dłużej niż w godzinach otwarcia dla publiczności, pełna nieufności kontrola naszych kolejnych ruchów, nie zapoznawanie się z przygotowanymi planami ekspozycji, a nawet szantażowanie odwołaniem wystawy. Ta sytuacja uderzyła mnie bardzo i sprawiła, że otwierałam projekt w poczuciu porażki. Po beznadziejnej walce w przestrzeni wystawienniczej czułam się tam bezwartościowa i wyczerpana. Nie starczyło mi sił, by dłużej trzymać popruty fason - podczas mojej mowy  na wernisażu zacięłam się kompletnie i ledwo co udało mi się podziękować artystkom. Jako dukająca kuratorka byłam żywym dowodem na zasadność złego traktowania, jakie mnie spotkało. Nie zasługiwałam na szacunek, więc pewnie na honorarium też nie. Mojego wynagrodzenia pozbyłam się kupując materiały potrzebne do realizacji projektu i wypłacając honoraria zaproszonym artystkom. Do dzisiaj nie mogę sobie darować, że kiedy robiłam feministyczną wystawę o kobiecej sile, okoliczności przytłoczyły mnie tak bardzo, że nie byłam w stanie zastosować w praktyce płynącego z niej przesłania. Podejrzewam, że opisana powyżej sytuacja nie miała znamion świadomego sabotażu wystawy ze strony galerii. Zwyczajnie zostały uruchomione typowe mechanizmy od tysiącleci z powodzeniem funkcjonujące w naszym społeczeństwie, te same mechanizmy determinują odbiór sztuki współczesnej. 

Najpierw wielki wysiłek, pilnowanie każdego drobiazgu, zmęczenie nie pozwalające zasnąć, odwodnienie kończące się kroplówką w szpitalu albo "tylko" pulsującą migreną, a potem wernisaż, uśmiechy i przemożna chęć ucieczki do domu, żeby nie słuchać już tych okrągłych pochwał lub cierpkich uwag "nie dość dobrze wyeksponowanych" artystów. Potem depresja proporcjonalna do wielkości wystawy. A potem wszystko od początku, od pierwszej myśli, pierwszego bodźca, do wyczerpującego finału. Zawsze sobie obiecuję, że jak otworzę tę ostatnią wystawę, to już tylko będę pisać. I zawsze ta ostatnia wystawa jest jeszcze przede mną. 

Anda Rottenberg, Berlińska depresja. Dziennik

​wszystko jest ważniejsze

Wystawa, którą przygotowywałam miała charakter kojący i wzmacniający figurę kobiety we współczesnej kulturze. Analiza represji dotyczących kobiet w przestrzeni publicznej stała się dla mnie pułapką, gdyż sama jestem przedmiotem tych praktyk. Bezustanne umniejszanie mojej roli i wkładu w ekspozycję sprawiało, że czułam się nieważna i głupia. Walczyłam jednak dalej, lekceważąc własną kondycję psychiczną w imię dobrej kondycji eksponowanych prac i projektu kuratorskiego. Wiedziałam, że wystawa będzie świetna, wyrazi coś ważnego, a ja wrócę do domu i wyliżę rany. 
Rezygnowanie z własnego dobrostanu w imię wyższej idei, na przykład sztuki, jest często podejmowaną przez pracowników kultury narracją. Można to porównać do wyborów dokonywanych zwyczajowo przez kobiety, które dla dobra ogółu rezygnują ze swoich prywatnych ambicji. Uczą się się lawirować między pracą, a domem (między publicznym, a prywatnym), czy wręcz rezygnują z rozwoju zawodowego na rzecz macierzyństwa i opieki nad gospodarstwem. Stawiają siebie na drugim miejscu, unieważniając swoje potrzeby, a własną egzystencję podporządkowują funkcjom rozrodczym i pracom domowym. Będąc kobietą zajmującą się sztuką wpadasz w podwójne tarapaty. Siłą rzeczy każda z twórczyń kultury funkcjonuje w tym mentalnym położeniu, łatwo więc sprawić, że podejmując jakąś publiczną debatę czujemy się totalnie nie na miejscu. 
​

empatia i porażka najlepszymi sposobami działania

Mimo że jest to bardzo nieprofesjonalne i niemęskie, otwarcie przyznaję, że jestem wrażliwa. Podczas sytuacji kryzysowych zwykle czuję się zawiedziona, że nie wyrobiłam sobie grubszej skóry, że brak mi dystansu, że ponoszą mnie emocje i znowu się przejmuję. Jak już najgorsze przeminie, doceniam jednak bycie cieniaską. Gdyby nie moja emocjonalność i empatia, nie interesowałyby mnie kwestie, które prowadzą do ważnych według mnie postaw: feminizmu, altruizmu, afirmacji porażki i antysukcesizmu. Ta perspektywa nobilituje moją wewnętrzną mimozę i pielęgnuje ją. 
Będąc dziewczyną łatwo mieć poczucie porażki, walka z patriarchalnym systemem wydaje się beznadziejna. Zawsze możemy usłyszeć dowcipne pytanie odnośnie ciąży: to będzie chłopczyk, czy aborcja? Prawdopodobnie intencją żartownisia jest nawiązanie do dawnych praktyk zabijania urodzonych dziewczynek ze względu na ich “społeczną bezużyteczność”, czy brak możliwości sukcesji władzy przez żeńskie potomstwo. Może żart byłby śmieszniejszy, gdyby nie jego aktualność - we współczesnych Indiach w wyniku aborcji i morderstw zaraz po urodzeniu znika sześćset tysięcy dziewczynek rocznie [1.]. Prawie wszędzie na świecie obyczajowość i religia dyktują wyraźne zasady, wpływające na kształt oraz moralność społeczeństwa: chłopiec jest błogosławieństwem, dziewczynka to niepotrzebne obciążenie dla rodziny. 
Warto też zauważyć, ile razy w życiu człowiek zajmujący się sztuką, narażony jest na kąśliwie podaną sugestię: zajmij się lepiej wreszcie czymś pożytecznym. Podążanie ścieżką artystycznej kariery w Polsce, w większości przypadków wróży niepewną egzystencję i wątpliwy szacunek społeczny. Między innymi dlatego staram się pokochać porażkę. Teorią, którą sobie szczególnie upodobałam jest dezintegracja pozytywna [2.]. Ukazuje ona momenty powodzenia i szczęścia jako jałowe, gdyż nie wyciągamy z nich nauki. Prawdziwy rozwój pojawia się wraz z kryzysem, który po jego przetrwaniu pozwala nam wyciągnąć wnioski i wzrosnąć mentalnie. Powinnyśmy zatem czekać na niepowodzenia i przyjmować je z uśmiechem. Zwykle jednak praktyka pokonuje teorię i w tych trudnych momentach jest po prostu źle. Jeśli jesteś kobietą-artystką może Ci być źle na wielu życiowych frontach, przez cały czas. W takiej sytuacji dążenie do sukcesu jest niepotrzebną stratą energii, warto wtedy zmienić kierunek patrzenia. ​

nigdy nie odniosę sukcesu

Jest fajnie, powstają kolejne ważne dla mnie projekty i wystawy, spełniam się też artystycznie - nie mogę jednak mówić o sukcesie. Działania na polu kultury mają swoje ukryte koszty: nie jest się docenianym, ani rozumianym przez ogół polskiego społeczeństwa (w końcu sztuka to takie absurdalne wygłupy, bezczelnie “finansowane z pieniędzy podatnika”), nie zawsze otrzymuje się wynagrodzenie pieniężne za swoją pracę lub jest ono bardzo niskie (skoro sprawia Ci przyjemność realizowanie pasji, to nie musisz dostawać kasy). Podczas produkcji przedsięwzięć trzeba naprawdę sporo się nakrzątać - zrobić research, zaprosić artystów, skoordynować całe wydarzenie (zorganizować transport, ubezpieczenie, realizację dzieł, montaż), trzeba wydarzenie opisać i zareklamować, bardzo często trzeba też napisać wniosek o dofinansowanie, a jeśli się je dostanie trzeba finanse zaksięgować, a wniosek rozliczyć... Nawet bez wdawania się w szczegóły typu wiercenie w ścianach i mycie podłogi, jest się człowiekiem od wszystkiego. Wszystkim zajmują się właśnie twórcy kultury w Polsce. Pożyteczni idioci, romantycznie wierzący w głęboki sens swojego działania. Analogicznie kobieta wtłoczona w stereotypowy scenariusz staje się menedżerką życia codziennego całej rodziny. Jej niewidzialna praca obejmuje między innymi: dbanie o czystość domu, pranie, prasowanie, gotowanie i opiekę nad dziećmi (w tym ostatnim sektorze dzieje się bardzo, bardzo dużo). Codzienne obowiązki zwykle okraszone są jeszcze dodatkowo “prawdziwą pracą na etat”. Pośród tylu wymagań się po prostu znika. 
Kobiety miały trudności, aby w art worldzie się w ogóle pojawić. Sztuka od swoich początków służyła potrzebom białego mężczyzny, bo nim właśnie jest stereotypowy artysta. Wyraźny brak artystek w historii sztuki komentuje Linda Nochlin w swoim przełomowym tekście “Dlaczego nie było wielkich artystek?” z 1971 roku. Argumentuje w nim, że rozwój tej dziedziny jest nacechowany genderowo - przez długi czas ze względu na płeć kobieta nie mogła brać udziału w kształtowaniu kultury lub robiła to anonimowo, nie mając prawa oficjalnie wypowiadać się publicznie.  
Tymczasem klasycznie postrzegany człowiek sztuki jest mężczyzną “osłabionym” przez cechy typowo damskie: zwiększoną wrażliwość na piękno, tendencję do spełniania się poprzez krzątacze tworzenie, zainteresowanie tematem własnych lub cudzych emocji, skupienie na estetyce, dążenie do piękna i wielozadaniowość. Jest także uważny i empatyczny musi bowiem analizować otaczający świat, komentując go i czerpiąc z niego natchnienie. Podobnie jak kobiecie towarzyszy mu rzekoma “bezużyteczność społeczna” podejmowanych aktywności. 
Idealny kurator kojarzy mi się zaś z figurą matki, w mojej wizji jest to zawód opiekuńczy. Kuratorka jak i matka opiekując się innymi podczas codziennej krzątaniny, pozostają na uboczu wydarzeń. Zajmują się koordynacją i współpracą w grupie (artystów lub członków rodziny), motywują innych i dbają o ich potrzeby. Potrafią pracować w zespole, nie wysuwając się jednak na liderskie pozycje. Ich najważniejsze umiejętności są miękkie, niewymierne i trudne do zweryfikowania, poddane jedynie subiektywnej, osobistej ocenie otoczenia, przez co wydają się mniej istotne i pozostają niezauważone. Ich sukces i szczęście zależne są od powodzenia podopiecznych, ukryte za cudzymi osiągnięciami. 
​ 

wszyscy przegraliśmy 

Wstyd się przyznać: ostatnio znowu napisałam tekst za darmo, później oficjalnie wywołana podczas wernisażu wystawy, ze względu na kolor mojej sukienki, zostałam porównana z obrazem. Uśmiechałam się przez cały czas. 
Każda kobieta to survivor. Jesteśmy tak przyzwyczajone do opresyjnych sytuacji, że przestajemy je zauważać, przestajemy o nich mówić. Niewidoczne, przegrane bitwy tracą na znaczeniu. Zdając sobie z tego sprawę tym bardziej czuję, że trzeba głośno podkreślać codzienne porażki. Są to nieszczęścia egzystencji kobiety, problemy osoby zajmującej się kulturą, a przede wszystkim klęska nieuwrażliwionego społeczeństwa. Dlatego warto uparcie wskazywać trudne zakręty i problematyczne mechanizmy postrzegania. Tworzyć kluby przegrywów, orędowników spraw beznadziejnych i fanów sztuki współczesnej. Zamiast smutku, złości i rozgoryczenia proponuję kasting na największego nieszczęśnika. 
Mam nadzieję, że złamanie instagramowej zasady życiowej pomyślności na rzecz realnego, otaczającego nas fiaska przygotuje nieco łatwiejszy grunt dla przyszłych pokoleń kobiet i wszystkich ludzi sztuki, nawet jeśli miałoby to być tylko małe peryferyjne poletko. W końcu nie liczę na wiele. 
​

Podziel się tym tekstem:

Przypisy: 
​1. Temat ten doczekał się wielu artykułów, między innymi tutaj. 
​2. Jest to teoria zdrowia psychicznego sformułowana przez Kazimierza Dąbrowskiego. Można się z nią zapoznać w książce: Dezintegracja pozytywna, Kazimierz Dąbrowski, Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 1979.